YUTMA SORUNLARI

Yutma Sorunları (Disfaji)

Santral sinir sisteminin serebral korteksten bulbusa kadar bir çok düzeyinde bulunan yapılar yutma sürecine katılırlar. Yaklaşık 30 civarında kas ve bunları innerve eden kafa çiftleri ağız içindeki lokmanın mideye geçmesini sağlamada sıralı olarak çalışırlar.

Normal yutma eylemi istemli ve istemsiz olarak iki faza ayrılır. İstemli fazda, ağza alınan gıdanın çiğnenmesi, tükrük ile karıştırılarak lokma (bolus) haline getirilmesi ve boyutlarının küçültülmesi gerçekleşir. İstemsiz fazda, lokmanın farenks ve üst özofagus sfinkterine doğru hareket etmesi sağlanır, sonra gıda özofagustaki peristaltik dalgalarla alt özofagus sfinkterine ve buradan mideye iletilir.

Normal yutma olayında ilk olarak alınan gıda dil ile arkaya orofarenkse itilir. Gıdanın orofarenkse ulaşması ile nasofarenksi kapatmak için (nasal rejürjitasyonu ve aspirasyonu önler) yumuşak damak yükselir, suprahyoid kas kontraksiyonu larinksi yukarı ve öne çeker, hyoid kemik yukarıya ve ileriye hareket eder, glotisin ileriye hareketi trekeaya aspirasyonu önler, sonra üst özofageal sfinkter açılır ve lokma üst özofagusa(Yemek borusu girişi) doğru itilir. Solunum, yutma işlevi sırasında merkezi olarak inhibe(engelleme) edilir. Gıdanın farinksten üst özofagusa geçmesi ile orofarengeal geçiş tamamlanır ve özofageal geçiş başlar. Primer ve sekonder peristaltik dalgalar, alınan gıdayı 10 saniye içinde alt özofagusa ulaştırır ve alt özofagus sfinkterinin gevşemesi ile gıda mideye geçer.

Yutma Sorunu (Disfaji), alınan gıdanın ağızdan mideye transferinin mekanik olarak engellenmesi, yutma hareketini sağlayan kasların gücünün azalması veya koordinasyonunun bozulması sonucu oluşan semptomdur. Yutmanın orofaringeal veya özofageal safhalarında olabilir. Orofaringeal disfaji, transfer disfaji olarak da adlandırılır. Daha çok nörolojik, miyopatik(Kas Gevşemesi) ve metabolik nedenlerden kaynaklanır. Orofarinks, larinks ve üst özofagus sfinkter fonksiyonlarının etkilendiği hastalıklara bağlı oluşur. Özofageal disfaji ise sıklıkla özofagusun intrensek hastalıklarından kaynaklanır. Özofagus lümeni(Yemek borusu), alt özofagus sfinkteri(büzücü kaslar) veya kardiya(Midenin başlangıç kısmı) bölgesini etkileyen hastalıklar sonucu mekanik veya motilite (Hareket gücü) bozukluklarına bağlı oluşur.

Yutma bozuklukları nadir değildir. Yaşlı bireylerde %59-69 oranında, hastanelerde yatan hastalarda %10-30 arasında yutma bozukluğu olduğu ortaya konmuştur. Acil hekimlikte %13-14 oranında yutma bozukluğu sorunu ile karşılaşılmaktadır. Genel popülasyonda ise yutma bozukluğunun %6 oranında ortaya çıktığı öne sürülmüştür. Tüm yutma bozuklukları içinde nörolojik hastalıklara bağlı yutma bozukluklarının %75-80 oranında olduğu belirtilmektedir.

Yutma bozuklukları sıklıkla CP'li bireylere; İnme ya da kafa travması geçirmiş hastalara; MS, Demans, Parkinson, Huntington, Wilson, ALS, Miyastenia gravis ve Motor Nöron hastalarına; Guillain Barre sendromu, Down sendromu, Prader Willi sendromu, Plummer-Vinson sendromu, Foix-Chavany-Marie sendromu, Worster-Drought Sendromu, Bulbospinal Muskuler Atrofi (Kennedy Sendromu), Brown-Vialetto-van Laere Sendromu, Fazio-Londe sendromu, Edward's sendromu, Eagle Sendromu, Pierre Robin Sekansı, DiGeorge Sendromu gibi sendromlara eşlik etmektedir.

Disfajinin, orofarengeal ve özofageal olarak incelenmesi yaklaşımsal kolaylıklar sağlar, fakat her iki tip disfajinin örtüşebileceği de akılda tutulmalıdır. Ayrıca, hastaların yutma güçlüğünün katı ve/veya sıvı gıdalarla mı olduğunun bilinmesi nedenin ortaya konmasında önemli bir yer tutar (Şenol ve Koçkar 2008). Erişkinde özofagus lümeni 4 cm çapa kadar genişleyebilir. 2,5 cm'den daha fazla genişleyemiyorsa katı gıdalara karşı, 1,3 cm'den daha fazla genişleyemiyorsa hem katı hem sıvı gıdalara karşı disfaji oluşur.

Orofarengeal Disfaji

Orofarengeal disfaji, ağız, hipofarenks ve üst özofagusu etkileyen sorun varlığında ortaya çıkar. Yutkunma eyleminin başlaması ve gıdanın üst özofagusa itilmesi sorunludur. Hastalar yutma eylemi sırasında öksürük ve boğulma hissinden yakınırlar. En sık nedenleri dil, çene veya diğer ağız yapılarının yetersiz motor fonksiyonu ve yutma refleksindeki bozukluktur.

Disfajinin orofarengeal nedenli olduğunu düşündüren semptomlar, nazal rejürjitasyon, yutkunma sırasında öksürme veya yutkunmaya başlamada zorluktur. Bazen dizartri gibi konuşma bozuklukları ve nazal konuşma görülebilir. Öte yandan, daha az sıklıkla Zenker divertikülü gibi farengeal bölgenin yapısal bozuklukları da orofarengeal disfajiye neden olabilir. Larengeal korunmanın yetersizliğinden dolayı yiyeceklerin trekeaya kaçması sonucu sık tekrarlayan pulmoner (Akciğer) enfeksiyonlarla karşılaşılabilmektedir.

Özofageal Disfaji

Normal özofagus 20-30 mm çapa sahiptir, özofagus çapı 13 mm'nin altına inerse disfaji ortaya çıkar. Özofageal disfajili hastalar, semptomları genellikle sternum (Göğüs kemiği) alt bölümünde veya epigastrik (mide çukuru) bölgede tarif ederler. Daha az sayıda hasta lokmanın substernal çentikte(Göğüs kemiğinin altında) veya üst özofagusta takıldığını hissettiğini belirterek başvurur. Hastalar çoğunlukla tekrarlayan yutma eylemi, kollarının başın üzerine kaldırılması, omzu geriye atma ve Valsalva manevrası gibi yutmayı kolaylaştırıcı hareketlerle rahatlamaya çalışırlar.

Özofageal disfaji nedenleri mekanik-yapısal lezyona bağlı obstrüksiyon (Tıkanma) veya motilite (Hareket gücü) hastalıkları şeklinde ikiye ayrılır. Mekanik obstrüksiyona bağlı disfaji genellikle katı gıdalara karşı oluşur ve tekrarlayıcıdır. Lezyon ilerlemesine bağlı özofagusta daralma arttıkça disfaji de ağırlaşır.

Motilite hastalıklarında görülen disfaji hem katı hem sıvı gıdalara karşıdır. Nöbetler şeklindedir ve ilerleme gösterebilir. Akalazya, özofageal motilite hastalıklarının prototipidir. Disfajiye ek olarak regürjitasyon (geri kaçış) ve kilo kaybı görülebilir. Progresif disfaji nedenidir. Gevşeme güçlüğü anlamına gelir, Daha çok 30-60 yaş arasında görülür. Erkek/kadın oranı eşittir.

Odinofaji, ağrılı yutma olarak tanımlanır. Kostik madde alımı, ilaçlara bağlı özofajitler, radyasyon hasarı ve enfeksiyöz özofajitler (candida, herpes viruslar ve citomegalovirus) en önemli odinofaji nedenleridir.

Yutma güçlüğü ile ilişkili olabilecek belirtiler aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Yutma esnasında ağrı oluşumu (odinofaji),

• Yutmanın mümkün olmaması,

• Besinlerin boğaz, göğüs veya göğüs arkasında (sternum) sıkışmış olma hissinin oluşması,

• Ağız suyu akması,

• Ses kısıklığı,

• Yiyeceklerin geri gelmesi,

• Sık sık mide ekşimesinin olması,

• Besin ve mide asidinin boğazda birikmesi,

• Beklenmedik şekilde kilo kaybı,

• Yutma sırasında öksürme gibi.

Bebekler ve çocuklarda yutma güçlüğüne işaret eden belirtiler şunlardır:

• Emzirme veya yemek yeme sırasında dikkat eksikliği,

• Besleme sırasında vücudun gergin veya huysuz olması,

• Yemek yemeyi red etmesi,

• Emzirme ve yemek yeme süresinin 30 dakika veya daha uzun sürmesi,

• Emzirmede sorun yaşanması,

• Ağzından besin veya sıvı gelmesi,

• Emzirme veya yemek yeme sırasında öksürmesi veya boğulur gibi olması,

• Çocuğun beslenme veya emzirme sırasında tükürmesi veya kusması,

• Yemek yerken veya bir şeyler içerken nefes alışverişlerinde sorun yaşanması,

• Kilo alma ve büyümede yavaşlama yaşanması,

• Tekrarlayan akciğer iltihapları gibi belirtiler bebekler ve çocuklarda görülebilir.

Savaş Çelik

Uzm. Dil ve Konuşma Terapisti